Metody i środki oddziaływania imperiów: ideologia i praktyka polityczna państwa rosyjskiego/sowieckiego/ros. w l. 1689-2022

Co oznacza „imperium”, co jest wyróżnikiem jego struktury, ideologii i działania w dziejach? Czy jest to panowanie jednego centralnego ośrodka nad podporządkowanymi mu „peryferiami”? Czy raczej podzielona suwerenność w zróżnicowanym środowisku oraz służące jej instytucje? Czy istotą imperium jest przemoc, czy raczej dobro wspólne jego mieszkańców: gwarantowana przezeń stabilność i wymiana? To kwestie, które inspirują tematykę tego tomu. Stanowi on pokłosie konferencji zorganizowanej w Instytucie Historii PAN w Warszawie w czerwcu 2023 roku z udziałem 22 wybitnych znawców historii imperium rosyjskiego w różnych jego postaciach i przejawach – od XVIII do XXI wieku.
Badacze m.in. z USA, Czech, Litwy, Niemiec, Polski i Rosji wracają w swoich tekstach do podstawowego pytania o miejsce i znaczenie imperializmu w dziejowym rozwoju imperiów rosyjskich (i sowieckiego). Pozwalam sobie rekomendować niniejszą publikację uwadze wszystkich zainteresowanych przeszłością i teraźniejszością Rosji, „Północnej Eurazji”, „Europy Wschodniej”, jak również porównawczą historią imperiów i imperializmów.
Andrzej Nowak

Spis treści
Contents
Andrzej Nowak, Wstęp: ciemniejsza strona imperium / Introduction:
The Darker Side of the Imperium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
I
Zrozumieć Rosję
Understanding Russia
Jan Holzer, Passing Narratives? Concept of Imperialism and the Debate
on Non-Democratic (but not only) Regimes / Przemijające narracje?
Koncepcja imperializmu i debata na temat reżimów niedemokratycznych
(i nie tylko) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Darius Staliunas, Najnowsza imperiologia o skutkach polityki narodowościowej
Imperium Rosyjskiego / Recent Imperiology on the Eff ects
of the Nationality Policy of the Russian Empire . . . . . . . . . . . . . . . 50
Marek Kornat, Opinie kierownictwa polskiej dyplomacji o politycznych
celach państwa sowieckiego (1921–1932) / Opinions of the Polish
Diplomatic Leadership on the Political Objectives of the Soviet State
(1921–1932) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
II
Polityka rosyjska na dawnych terenach
Rzeczypospolitej Obojga Narodów – aspekt porównawczy
Russian Policy in the Former Territories of the
Polish-Lithuanian Commonwealth: A Comparative Aspect
Urszula Kosińska, Mechanizmy rosyjskiej polityki imperialnej w Polsce
od Piotra I do Anny Iwanowny (1697–1740) / Mechanisms of Russian
Imperial Policy in Poland from Peter I to Anna Ivanovna (1697–1740) . . 97
Andrei Matsuk, Polityka Rosji po organizacji stronnictwa prorosyjskiego
w Rzeczypospolitej w latach 1734–1735 / Russian Policy aft er the Organisation
of the Pro-Russian Party in the Polish-Lithuanian Commonwealth
between 1734 and 1735 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Tomasz Szwaciński, Гонка курьеров: переломный момент в кризисе
российско-британского союза накануне Семилетней войны / Wyścig
kurierów: punkt zwrotny w kryzysie sojuszu rosyjsko-brytyjskiego w przededniu
wojny siedmioletniej / Courier Race: A Turning Point in the Crisis
of the Russian-British Alliance on the Eve of the Seven Yearsʼ War . . . . 141
Dorota Dukwicz, Prestiż jako ważny czynnik w polityce imperialnej
Rosji Katarzyny II na przykładzie tzw. sprawy dysydenckiej w Rzeczypospolitej
/ Prestige as a Factor of Importance in the Imperial Policy of
Catherine IIʼs Russia on the Example of the So-Called Dissident Aff air
in the Polish-Lithuanian Commonwealth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Ewa Zielińska, Cena niesuwerenności – Rzeczpospolita wobec przełomu
stosunków rosyjsko-austriackich w świetle sprawy barona Karla Juliusa
1779–1781 / The Price of Non-Sovereignty – the Polish-Lithuanian Commonwealth
vs the Turning Point in Russian-Austrian Relations in the
Light of the Baron Karl Julius Aff aire 1779–1781 . . . . . . . . . . . . . . 169
Theodore R . Weeks, Petersburg on Ukraine: Logic and Folly of Imperial
Policy, 1863–1915 / Petersburg o Ukrainie: logika i szaleństwo polityki
imperialnej (1863–1915) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Stanisław Wiech, Koncepcje masowych przesiedleń w Królestwie
Polskim i na Ziemiach Zabranych w latach osiemdziesiątych XIX wieku
w kreowaniu „rosyjskiej przestrzeni” i „rosyjskiego świata” / Concepts of
Mass Resettlements in the Kingdom of Poland and the Taken Lands in
the 1880s as a part of the Construction of ʻRussian Spaceʼ and ʻRussian
Worldʼ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
III
Narzędzia oddziaływania imperium
Tools of the Empire’s Control
Zaur Gasimov, Shared Language, Diff erent Faiths, Hybrid Identity. The Polish
Tatar Community in Interwar Poland / Wspólny język, różne wyznania,
hybrydowa tożsamość. Społeczność polskich Tatarów w międzywojennej
Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Bartłomiej Gajos, „Biała idea” na Kremlu. Studium przypadku Gleba
Rahra (1922–2006) / ʻThe White Ideaʼ in the Kremlin. A Case Study of
Gleb Rahr (1922–2006) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Michał Wojnowski, Inżynierowie świadomości. Moskiewskie Koło
Metodologiczne jako rosyjska szkoła manipulacji społeczeństwem / Consciousness
Engineers. The Moscow Methodological Circle as a Russian
School for the Manipulation of Society . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
Łukasz Dryblak, Poland and Poles in the Light of the Russian Émigré
Propaganda. On the Creation of a Negative Image of Poland during the
Second World War / Polska i Polacy w świetle rosyjskiej propagandy
emigracyjnej. O kreowaniu negatywnego wizerunku Polski podczas
II wojny światowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
Paweł Libera, Międzynarodówka Komunistyczna jako narzędzie polityki
imperialnej Rosji sowieckiej w latach 1919–1943. Głos w dyskusji / The
Communist International as an Instrument of Soviet Russiaʼs Imperial
Policy, 1919–1943. A Contribution to the Discussion . . . . . . . . . . . . 313
IV
Wizje imperium
Visions of Empire
Aleksander Łaniewski, Anarchiści i wojny imperiów. Historia pewnego
dylematu (1914/2023) / Anarchists and the Wars of Empires. The
Story of a Certain Dilemma (1914/2023) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349
Marek Wojnar, Od Rosji do Moskowii. Idee podziału Rosji w ukraińskiej
myśli politycznej w latach 1918–1941 / From Russia to Moscovia. Ideas
of the Division of Russia in Ukrainian Political Thought between 1918
and 1941 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
Boris V. Sokolov, Imperial Ideology in Russia and the Soviet Union,
1900–1953 / Ideologia imperialna w Rosji i Związku Radzieckim,
1900–1953 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
V
Rosja w Azji
Russia in Asia
Hiroaki Kuromiya, Russian/Soviet Imperialism as Seen from across
the Pacifi c / Rosyjski/sowiecki imperializm widziany zza Pacyfi ku . . . . 415
Svetlana Mulina, Правовые практики Российской империи в отно-
шении пленных барских конфедератов / Praktyki prawne Imperium
Rosyjskiego wobec jeńców – konfederatów barskich / Legal Practices of
the Russian Empire towards Prisoned Bar Confederates . . . . . . . . . 429
Jerzy Rohoziński, Głodny Step jako wyzwanie rosyjskiej i sowieckiej
„misji cywilizacyjnej”. Narodziny mitologii „pionierskiej” / The Hungry
Steppe as a Challenge to the Russian and Soviet ʻCivilisation Missionʼ.
The Birth of a ʻPioneerʼ Mythology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444
Bibliografia / Bibliography . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473