Codzienność mniejszych miast Pomorza Nadwiślańskiego końca XIX i pierwszych dziesięcioleci XX wieku, T. Krzemiński

Książka stanowi efekt badań nad problematyką zmian warunków i przejawów życia codziennego mieszkańców małych ośrodków miejskich Pomorza Nadwiślańskiego w dobie przeobrażeń cywilizacyjnych i społecznych zachodzących od początków XIX do połowy XX stulecia. Przemiany, zarówno w sferze kultury materialnej, jak i w dziedzinie życia społecznego, które na przełomie wieków znacząco przyspieszyły, zbiegły się z fundamentalnymi zjawiskami i wydarzeniami epoki (I wojna światowa, powrót niepodległego państwa polskiego, rozwój nacjonalizmów). Wszystkie te czynniki oddziaływały na poziom i styl życia mieszkańców pomorskich miasteczek.

Celem naukowym pracy jest wyodrębnienie i syntetyczny opis charakterystycznych obszarów małomiasteczkowej codzienności. Określenie czynników wpływających na poszczególne elementy, składające się na życie każdego mieszkańca oraz różnego rodzaju wspólnot, w których on funkcjonował. Obraz małomiejskiej, powiatowo-prowincjonalnej codzienności przedstawiono na tle przemian społeczno-politycznych, rozgrywających się w końcowej fazie panowania pruskiego i w dwudziestoleciu międzywojennym. Dłuższa i odrzucająca cezury historii politycznej obserwacja zjawisk pozwoliła na ukazanie zarówno dynamicznych zmian, jak i nienaruszonego trwania różnych aspektów małomiasteczkowej codzienności. Na kartach książki opisano zatem przekształcenia przestrzeni publicznej i prywatnej oraz ich wpływ na poziom życia i zdrowotność mieszkańców. Scharakteryzowano przyzwyczajenia żywieniowe i zagadnienia aprowizacyjne, problematykę życia rodzinnego i zjawiska społeczne związane z wykonywaniem pracy zarobkowej, a także wszelkie odniesienia dotyczące funkcjonowania we wspólnocie niewielkiej, lecz zróżnicowanej pod względem etnicznym i wyznaniowym.

Tomasz Krzemiński, historyk, pracuje w Instytucie Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN (Pracownia Historii Pomorza i Krajów Bałtyckich w Toruniu). Absolwent Wydziału Nauk Historycznych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Jego zainteresowania badawcze obejmują historię społeczną XIX i pierwszej połowy XX w., koncentrując się na dziejach zachodnich ziem Polski (Pomorza, Kujaw, Wielkopolski) w tym okresie.

SPIS TREŚCI
Wstęp................................................................................9

I.    MODERNIZACJA - PRZEOBRAŻENIA - POLITYKA..................17

Długofalowe skutki reform pruskich z pierwszej połowy XIX wieku..........17

Miasta w czasie modernizacji XIX wieku..........................................26

Kapitalizm i podniesienie cywilizacyjne..........................................28

Demokratyzacja i pogłębienie podziałów narodowościowych na przełomie

wieków..........................................................................33

Wielka wojna katalizatorem przemian............................................39

W odrodzonej Rzeczypospolitej .... ............................................40

II.    MAŁOMIASTECZKOWY PEJZAŻ PRZESTRZENI PUBLICZNEJ

I PRYWATNEJ..................................................................48

Zacofanie cywilizacyjne miast......................................................48

Symptomy podniesienia cywilizacyjnego i modernizacyjna przemiana..........52

Rynek i ulice........................................................................55

Boom inwestycyjny................................................................57

Nowoczesność i zaniedbania......................................................60

Parki i skwery......................................................................64

Cmentarze..........................................................................66

Pomniki i formy upamiętniania....................................................67

Architektura a rywalizacja narodowościowa......................................68

Kolej..................................................................................70

Dom i mieszkanie..................................................................72

Wyposażenie wnętrz................................................................74

Ogrzewanie i oświetlenie..........................................................80

Zahamowanie ruchu budowlanego w czasie wojny..............................84

Powojenna kontynuacja w duchu modernizmu..................................87

III. HIGIENA I ZDROWIE........................................................97

Poziom higieny w miasteczkach pomorskich....................................97

Dostęp do wody..................................103

Choroby.......................................107
Opieka medyczna.................................114

Alkoholizm i choroby weneryczne........................120

Lęki o zdrowie...................................124

Higiena osobista..................................127

Kąpiele i mycie...................................130

Pranie........................................135

Wojna i kryzys a higiena..............................137

IV.    KULTURA KULINARNA - ZWYCZAJE ŻYWIENIOWE -APROWIZACJA................................142

Specyfika drobnomieszczańskiej kuchni pomorskiej...............142

Mięso i jego przetwory..............................145

Ryby.........................................150

Nabiał........................................151

Produkty mączne..................................153

Cukier i słodycze..................................156

Warzywa i zielenina................................159

Przemiany w żywieniu...............................162

Kawa, herbata i inne napoje............................164

Piwo i inne alkohole................................168

Restauracje i domowe posiłki...........................170

Problemy aprowizacyjne czasów wojennych...................173

Drożyzna i braki żywności.............................182

Ceny żywności...................................184

Powojenne przemiany...............................188

V.    RODZINA - MAŁŻEŃSTWO - PŁEĆ..................193

Drobnomieszczańska rodzina przełomu wieków. Uczucia i materializm . . .    193

Role mężczyzny i kobiety w rodzinie.......................197

Pani domu.....................................202

Społeczna aktywność kobiet w środowiskach małomiejskich..........206

Percepcja haseł emancypacyjnych.........................208

Między kontraktem a uczuciami. Małżeństwo i miłość.............210

Na marginesie życia rodzinnego.........................216

Rodzina, jednostka a społeczeństwo.......................217

Dzieci........................................221

Seniorzy.......................................225

Rodzina wobec wielokulturowego otoczenia...................228

Wstydliwość, niewiedza, patologia - seks i sprawy intymne..........231

Wojenny wstrząs i... powojenna normalizacja?.................238

VI.    PRACA - ZAWÓD - UTRZYMANIE...................246

Praca jako zjawisko społeczne, etos pracy....................246

Wymiar i czas pracy................................248
Ramy prawno-instytucjonalne pracy i warunki pracy..............251

Świadomość praw pracowniczych.........................253

Praca jako czynnik tożsamości (rzemiosło i handel)...............256

Inne formy pracy zawodowej w środowiskach małomiasteczkowych.....262

Wpływ wojny i zmiany państwowości na stosunki zawodowe.........267

Zawodowa i domowa praca kobiet........................276

VII.    RELACJE - WSPÓŁZALEŻNOŚCI - ODNIESIENIA SPOŁECZNE    281

Wspólnoty sąsiedzkie: między swymi i obcymi.................281

Szkoła i jej rola w socjalizacji...........................288

Zycie publiczne w małym mieście........................291

Międzysąsiedzkie konflikty w małomiejskiej wspólnocie............295

Różnice społeczne.................................304

Wokół parafii, zboru i synagogi..........................307

Ku chwale tronu... i ojczyzny, na pomoc bliźnim...............319

Zagrożenia dla wspólnoty. Zjawiska kryminalne, półświatek przestępczy . . .    329

VIII.    WOLNY CZAS - ŚWIĘTOWANIE - REKREACJA -UCZESTNICTWO W KULTURZE...................335

Między domem, warsztatem a świątynią.....................335

W knajpie... przy kuflu piwa...........................336

W przyjacielskim gronie... stowarzyszenia, kluby, związki...........343

Indywidualne i wspólnotowe formy rekreacji..................357

Zakończenie....................................369

Abstract.......................................373

Bibliografia.....................................375

Indeks osób.....................................399

Indeks miejscowości................................408