Co zrobić z Polską? Sprawa polska w ideologiach i strategiach imperium rosyjskiego i sowieckiego wobec peryferii, H. Głębocki

Henryk Głębocki (ur. 1967) – historyk, pracownik naukowy Uniwersytetu
Jagiellońskiego (Instytut Historii). Specjalizuje się w dziejach Europy
Wschodniej, Imperium Rosyjskiego i sowieckiego, stosunków polsko-
-rosyjskich w XIX i XX w. oraz historii PRL. Prowadził na ten temat badania
w kilkudziesięciu zbiorach rękopisów i archiwach w Rosji i krajach
postsowieckich, a także w Europie i Ameryce. Autor i współautor kilkunastu
książek i edycji źródeł, m.in.: Fatalna sprawa. Kwestia polska w rosyjskiej
myśli politycznej 1856–1866 (wyd. 1: 2000 –Nagroda Klio; wyd. 2:
2023), Kresy Imperium. Szkice i materiały do dziejów polityki Rosji
wobec jej peryferii (XVIII–XXI wiek (2006), „Diabeł Asmodeusz”
w niebieskich binoklach i kraj przyszłości: hr. Adam Gurowski i Rosja
(2012), A. Gurowski, Wybór pism (t. 1: 2022, t. 2: 2024), Jak się nie dać
„strawić” Imperium? Polski realizm i idealizm polityczny wobec Rosji
1815–1921 (2023), Towarzystwo Patriotyczne oraz tak zwany spisek
koronacyjny 1829 roku (współred., 2024).

Książka powstała na podstawie badań prowadzonych w archiwach
postsowieckich od początku lat 90. XX w. Przedstawia zmagania Imperium
Rosyjskiego oraz państwa sowieckiego z kwestią polską w XIX
i pierwszej połowie XX w. Ukazuje antypolskie strategie imperialnego
centrum, jego ideologię oraz jej twórców. Przedstawia także cele
i kontekst komunistycznego „eksperymentu polskiego”, realizowanego
przez totalitarne „czerwone imperium” w XX w. Ukazuje przyczyny jego
zakończenia „operacją polską” NKWD z lat 1937–1938, największym
etnicznym ludobójstwem przed II wojną światową w Europie.

Prezentowana książka przedstawia ideologiczny i polityczny wymiar zmagań z kwestią polską imperium rosyjskiego i sowieckiego, zarówno jego „białej” jak i „czerwonej” formy do pierwszej połowy wieku XX. Obie te epoki polityki Rosji wobec jej wieloetnicznych peryferii łączyło podobne wyzwanie – próba uporania się ze spuścizną I Rzeczypospolitej zniszczonej w końcu XVIII w. To z jej „życia po życiu” wzięła się kwestia polska nazywana w Rosji „fatalną sprawą”, czyli kompleks problemów wywołanych dążeniami Polaków do zachowania swej tożsamości oraz odzyskania suwerennej państwowości. Podejmujące tę problematykę źródłowe studia zamieszczone w tym tomie oparte zostały na rozległych kwerendach w archiwach postsowieckich, prowadzonych od ich otwarcia na początku lat 90. XX w. Ukazują one debaty rosyjskich i sowieckich imperialnych elit oraz kierunki polityki wobec Polaków i kwestii polskiej.

Część pierwszą książki tworzą dwa obszerne szkice ukazujące wpływ zagadnienia polskiego na ewolucję teoretycznych założeń i praktycznej strategii Rosji wobec zachodnich peryferii od panowania Mikołaja I. Ukazują odpowiedzi imperialnego centrum na polskie wyzwanie. Towarzyszyły temu ewolucja form oficjalnej ideologii i administracyjnych działań, także wobec innych okrain, od teorii „oficjalnej narodowości” i równolegle do niej tworzonej koncepcji „trójjedynego narodu rosyjskiego” w epoce Mikołaja I po „akcję afirmatywną imperium” za Aleksandra II i imperiocentryczny konserwatywny nacjonalizm za Aleksandra III.

W części drugiej książki znalazły się obszerne, źródłowe opracowania poświęcone autorom głównych kierunków imperialnej polityki wobec Polaków, szczególnie w drugiej połowie XIX w. Reprezentowali oni koncepcje najważniejszych nurtów rosyjskiej myśli – słowianofilów, panslawistów, liberałów i konserwatystów.

Ostatnia, trzecia część książki ukazuje kontynuację uruchomionych w XIX w. procesów depolonizacji dawnych Kresów I Rzeczypospolitej oraz zmagań z problemem polskim po 1917 r., w totalitarnym ZSRS, mającym kształt odrodzonego w nowej formie wieloetnicznego „czerwonego imperium”.

Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
CZĘŚĆ I
Polacy w imperialnych strategiach wobec peryferii w XIX w.
Rozdział 1. U źródeł idei „rosyjskiego świata”. Imperium Rosyjskie
wobec swych okrain i ewolucja rosyjskiej idei narodowej w pierwszej
połowie XIX w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1.1. Rosyjski nacjonalizm: między ludem-narodem a państwem-imperium . . 23
1.1.1. Geopolityka kwestii polskiej na zachodnich peryferiach
imperium i antypolski uraz Mikołaja I . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1.1.2. Świadomość narodowa a imperialna – zjawiska je tworzące
w pierwszej połowie XIX w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
1.2. „Porządek niedźwiedziego barłogu”: ideologia „ofi cjalnej narodowości” . . 52
1.3. Okcydentalistyczny kształt idei narodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
1.4. Romantyczny nacjonalizm etniczno-religijny słowianofi lów
i pannacjonalizm słowiański . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
1.5. Wyzwania dla Pax Russica na starych i nowych okrainach imperium . . . 107
1.5.1. Kurs zaciskania imperialnego kułaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
1.5.2. Na nowych, wschodnich okrainach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
1.5.3. Na zachodnich peryferiach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
1.6. „Róbcie co chcecie!”: zwrot w kierunku polityki nacjonalistycznej
i panslawistycznej w czasie wojny krymskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
1.7. Zakończenie: transformacja imperium i ideologii nacjonalistycznej
w epoce wielkich reform (po 1856 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Rozdział 2. Irredenta polska a „kresy” imperium. Ewolucja polityki
Imperium Rosyjskiego wobec jego zachodnich okrain w drugiej połowie XIX w.
(po 1856 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
2.1. Epoka powstania styczniowego 1856–1866: walka o Kresy i zderzenie
konkurencyjnych projektów narodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
2.2. Rywalizacja projektów narodowych na okrainach: strategie
imperialnej biurokracji, rosyjskich nacjonalistów i działaczy
odrodzenia narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
2.2.1. Strategie imperium: w poszukiwaniu „białoruskiego
Szewczenki” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
2.2.2. Strategie ruchów narodowych: „gniewając się na wszy,
nie wrzuca się futra do pieca” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
2.3. Okrainy imperium: „rossijskije” czy „russkije”? . . . . . . . . . . . . . . . . 195
2.3.1. Rosja wobec własnych peryferii na zachodzie i wschodzie
po 1863 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
2.4. Rozprawa z polską irredentą a ewolucja polityki imperium
wobec jego krain . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
2.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
CZĘŚĆ I I
Teoretycy i praktycy imperialnej polityki wobec Polski
w wieku XIX – w walce o Russkij Mir
Rozdział 1. Polska i okrainy Rosji w myśli politycznej Jurija Samarina . . . . . . 217
1.1. Życie i idea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
1.2. Słowiańska zdrada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
1.3. Z Twierdzy Pietropawłowskiej do kancelarii generał-gubernatora
w Kijowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
1.4. W epoce wielkich reform: nacjonalizm w służbie modernizacji
imperium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
1.5. 1863 – „pogrzeb Państwa (imperium) i odrodzenie Ziemi (Narodu)” . . . 238
1.6. Program „reslawizacji” Polski jako wstęp do całościowej przebudowy
stosunków na zachodnich okrainach Rosji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
1.7. Pojdiom Polszu pokoriatʼ – krucjata przeciwko „polonizmowi” . . . . . . . 246
1.8. Okrainy Rosji: „infl anccy rycerze” versus „moskiewscy strzelcy” . . . . . . 254
Rozdział 2. „O co Polacy walczą z Rosjanami?” Aleksandr Hilferding
i słowianofilskie projekty etnicznej oraz kulturowej „akcji afirmatywnej
imperium” na jego zachodnich okrainach (1856–1871) . . . . . . . . . . . . . . 261
2.1. „Niech żyje każda narodowość” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
2.2. „Choć nie był on z rodu słowiańskiego, lecz przez wszystkich Słowian
został przyjęty”… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
2.3. Filologia i historia w służbie imperium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
2.4. „W czym szukać rozwiązania kwestii polskiej?” – od nation builder
do nation breaker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
2.5. Sytuacja i zadania Rosji w Królestwie Polskim . . . . . . . . . . . . . . . . 286
2.5.1. Rosyjska wersja „ludowej historii Polski” . . . . . . . . . . . . . . . . 293
2.6. „Akcja afirmatywna imperium” wobec narodów zachodnich okrain.
W kręgu rywalizujących ze sobą projektów narodowych
i pannarodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
2.7. Wielonarodowe okrainy Rosji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
Rozdział 3. „Co zrobić z Polską?” Imperium i kwestia polska w ideologii
konserwatywnego nacjonalizmu Michaiła Katkowa . . . . . . . . . . . . . . . . 327
3.1. Od liberała-anglofi la do konserwatywnego nacjonalisty i obrońcy
imperium. Katkow i jego „moskiewski »Times«” . . . . . . . . . . . . . . . 327
3.2. Od okcydentalizmu liberalnego do konserwatywnego . . . . . . . . . . . . 332
3.3. Od polonofilii do polonofobii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
3.4. W walce z „polską intrygą” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
3.5. Geopolityka „słowiańskiego sporu” i losy imperium . . . . . . . . . . . . . 352
3.6. „Upiór” polskiej irredenty i separatyzmu okrain . . . . . . . . . . . . . . . 367
3.7. Konserwatywny, imperiocentryczny nacjonalizm – nowa ofi cjalna
ideologia Rosji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375
3.8. „Moskiewski »Times«” i jego redaktor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
Rozdział 4. Ameryka, Europa, Rosja i Polska według hr. Adama Gurowskiego . . 390
4.1. „Straszny hrabia” jako teoretyk (i praktyk) cywilizacji . . . . . . . . . . . . 390
4.1.1. Polski rewolucjonista (do 1834) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390
4.1.2. Rosyjski panslawista (1834–1849) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396
4.1.3. Amerykański jakobin, presowietolog i rosyjski agent wpływu
(1849–1866) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401
4.2. Manifest Destiny Ameryki i Rosji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409
4.3. Ameryka, Rosja i Polska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426
4.4. Ameryka, Europa i Rosja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435
Rozdział 5. Jak wywołać „wojnę polsko-polską” (1863–1864)?
Generał-majora Iwana Liprandiego plan sprowokowania konfliktu „białych”
i „czerwonych” podczas powstania styczniowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 461
5.1. Co zrobić z Polską (1863–1864)? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461
5.2. Filozofia polityczna „policyjnego de Maistreʼa” . . . . . . . . . . . . . . . . 465
5.3. Od szpiega poetów do „poety szpiegów” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469
5.4. „Stirlitz XIX w.” na emeryturze – „nie ma byłych czekistów”
(„bywszych czekistow nie bywajet…”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 478
5.5. Polski „elektryczny terroryzm” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483
5.6. Jak wywołać „wojnę polsko-polską”. Plan „wielkiej prowokacji” z zimy
1863/1864 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489
CZĘŚĆ I I I
Polacy w cyklach inżynierii etnicznej i społecznej
imperium sowieckiego. Szkice do genezy ludobójstwa
na Polakach w ZSRS z lat 1937–1938
Rozdział 1. Nowe „czerwone” imperium 1917–1939 . . . . . . . . . . . . . . . . . 499
1.1. Rola kwestii etnicznych w zdobyciu i utrzymaniu władzy przez
bolszewików . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499
1.2. Cele etnicznego NEP w polityce wewnętrznej i zagranicznej ZSRS . . . . 509
1.3. Miejsce Polaków w polityce korienizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523
Rozdział 2. Zagłada spuścizny I Rzeczypospolitej na „dalszych kresach” –
od korienizacji do eksterminacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 528
2.1. Prototypy polskiej socjalistycznej republiki sowieckiej . . . . . . . . . . . 528
2.2. Próby wychowania sowieckiego „nowego człowieka” – przebieg i fazy
eksperymentu polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534
Rozdział 3. „Rewolucja Stalina”: militarna industrializacja, kolektywizacja,
eksterminacja i reimperializacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 545
3.1. Przyczyny rezygnacji z NEP ekonomicznego i etnicznego . . . . . . . . . 545
3.2. „Ja nie jestem Europejczykiem. Jestem zrusyfikowanym gruzińskim
Azjatą” – Stalin jako imperialista rosyjski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553
3.3. Sowiecki model „wewnętrznej kolonizacji” . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559
3.4. Kolektywizacja i jej etniczny kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 566
3.5. Koniec etnicznego NEP: ideologiczne i geopolityczne tło przejścia
do represji wobec narodów okrain . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572
Rozdział 4. Los Polaków w epoce „rewolucji Stalina” . . . . . . . . . . . . . . . . 586
4.1. Opór Polaków wobec kolektywizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 586
4.2. Porzucenie eksperymentu polskiego i „oczyszczanie” zachodniego
pogranicza – „polski spisek” (POW) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 592
Rozdział 5. Polacy i narody okrain w scenariuszach Wielkiego Terroru . . . . . . 608
5.1. Polityka zagraniczna i cele imperialne Stalina w epoce jego rewolucji . . 608
5.2. Limity terroru i terror bez limitu: Polacy i narody okrain
w scenariuszach wielkiej czystki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 630
Rozdział 6. „Operacja polska” NKWD i jej konteksty . . . . . . . . . . . . . . . . . 636
6.1. Od ścigania POW do ludobójstwa na Polakach . . . . . . . . . . . . . . . . 636
6.2. Przebieg i geografia „operacji polskiej” NKWD . . . . . . . . . . . . . . . . 643
6.3. Skutki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 659
Zamiast zakończenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 668
Aneksy
Aneks 1. Świadectwa ofiar: eksterminacja Polaków w Leningradzie 1937–1938 . . 677
1. Uwagi wydawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 677
2. Relacje ofiar „operacji polskiej” NKWD w Leningradzie . . . . . . . . . . . 691
Aneks 2. Komentarz rosyjskiego badacza zbrodni stalinowskich:
„operacja polska” 1937–1938 na tle mechanizmów Wielkiego Terroru.
Rozmowa z Nikitą Pietrowem ze Stowarzyszenia Memoriał . . . . . . . . . . . 742
Nota bibliograficzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 755
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 757
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 760
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 813
Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 818