Gdańska prasa polska 1891-1920, Andrzej Romanow

WSTĘP
Potrzebę badań nad prasą przełomu XIX i XX w. determinuje przede wszystkim istotna rola, jaką odgrywała ona w życiu społecznym będąc ówcześnie wyłącznym niemalże środkiem przekazu informacji oraz opinii.

W rozwiniętych krajach Europy zachodniej i Ameryki, już od połowy XIX w., pod wpływem określonych czynników (społecznych, kulturowych, politycznych) decydujących o modelu, kierunku i tempie rozwoju prasy właśnie funkcje informacyjne i opiniodawcze stanowiły dominujący czynnik we wzorcu ukazujących się tam pism1.

W prasie polskiej, w warunkach niewoli narodowej, a także w odmiennych warunkach cywilizacyjno-kulturowych, wspomniane funkcje uległy swoistej metamorfozie, przyjmując formę funkcji kompensacyjnych. Oczywiście stopień wspomnianej „kompensacyjności” funkcji, a tym samym roli tejże prasy, był w poszczególnych zaborach różny, determinowany stanowiskiem państw zaborczych wobec szeroko rozumianej „sprawy polskiej”. Wspólną cechą natomiast było działanie prasy w obronie zagrożonej narodowości.

Generalizując można powiedzieć, że jeśli wśród prasy zachodnioeuropejskiej i amerykańskiej przeważał typ prasy informacyjno-opiniodawczej, to na podzielonej rozbiorami polskiej ziemi dominowały pisma zastępujące w określonej sytuacji liczne, zabronione przez zaborców instytucje narodowe.

W niniejszej monografii podjęto próbę przedstawienia dziejów polskich pism wydawanych na północnych, nadbałtyckich terenach dzielnicy pruskiej, w której kompensacyjna rola prasy polskiej była największa2.

Konkretnie praca dotyczy dziejów prasy polskiej wydawanej w Gdańsku w końcu XIX i na początku XX w.3 Specyfika regionalna obszarów, na których owa prasa funkcjonowała, specyfika określająca metody realizacji jej zadań kompensacyjnych, stanowi argumentum, ad rem wydzielenia gdańskich pism polskich ze znacznego przecież materiału historycznego, jakim jest ówczesna prasa polska Prus Zachodnich.

Celem opracowania jest więc, poprzez wniesienie nowych ustaleń, ukazanie specyfiki gdańskiego czasopiśmiennictwa polskiego z lat 1891-1920 oraz poszerzenie, a w wielu wypadkach skorygowanie dotychczasowego stanu wiedzy o jego funkcjach oraz roli w systemie działającej w Prusach Zachodnich prasy polskiej.

Wspomniane kwestie starano się ukazać w ujęciu globalnym, kreśląc obraz społecznych, prawno-politycznych oraz ekonomicznych warunków funkcjonowania tejże prasy (rozdziały I i II), a także podejmując próbę określenia jej zasięgu czytelniczego (rozdział III), zwracając jednocześnie uwagę na kształt, kierunek i metody przekazywania publikowanych w niej treści (rozdziały IV i V).

(Ze wstępu)

SPIS TREŚCI
WSTĘP ...............................................7

ROZDZIAŁ I

Środowisko społeczne prasy polskiej wydawanej w Gdańsku w latach 1891-1920 . .    15

1.    Charakterystyka polskiej działalności prasowo-wydawniczej

w Prusach Zachodnich ................................17

2.    Środowisko społeczne prasy polskiej w Prusach Zachodnich

w latach 1891-1920 ....................................................................21

A)    Liczba, rozmieszczenie oraz struktura społeczna i zawodowa

ludności polskiej .................................21

B)    Życie społeczno-organizacyjne ludności polskiej ................25

Przypisy........................................32

ROZDZIAŁ II

Podstawy funkcjonowania gdańskiej prasy polskiej ....................37

1.    Warunki prawne....................................39

A)    Sytuacja prawna prasy polskiej do wybuchu

I wojny światowej (1874-1914) ..................................................39

B)    Prawne uwarunkowania działalności prasy polskiej w latach I wojny światowej oraz w przededniu utworzenia Wolnego Miasta Gdańska (1914-1920) ....    41

2.    Polskie wydawnictwa prasowe w Gdańsku w latach 1891-1920 ..................45

A)    Wydawcy indywidualni..............................45

B)    Spółki wydawnicze.................................52

C)    Działalność prasowo-wydawnicza Podkomisariatu Naczelnej Rady Ludowej

w Gdańsku ....................................56

D)    Stosunek rządowych instytucji polskich w Gdańsku do miejscowej prasy polskiej (1919-1920) ..............................................................57

3.    Dziennikarze, współpracownicy i korespondenci gdańskiej prasy polskiej.....58

4.    Praca redakcji ....................................66

A)    Lokale redakcyjne ................................67

B)    Organizacja i specyfika pracy redakcji .....................68

C)    Czas pracy ....................................71

D)    Wynagrodzenie za pracę .............................72

Ë) Przyczyny zwolnień z pracy...........................73

5.    Źródła informacji prasowej..............................76

6.    Podstawy finansowe i koszta funkcjonowania ...................78

A)    Wydawcy indywidualni .............................79

B)    Spółki wydawnicze................................80

C)    Składniki kalkulacji ekonomicznej polskich wydawnictw prasowych

w Gdańsku ....................................82

7.    Zaplecze techniczne i personel drukarski ......................90

A)    Drukarnie polskie.................................90

B)    Wyposażenie techniczne polskich drukarni ...................91

C)    Personel polskich drukarni ...........................93
D)    Organizacja i czas pracy ............................94

E)    Zarobki drukarzy ................................95

Przypisy........................................96

ROZDZIAŁ III

Nakłady, kolportaż i czytelnictwo..............................115

1.    Nakłady........................................117

2.    Organizacja i metody kolportażu...........................122

3.    Czytelnictwo .....................................125

Przypisy..........................................140

ROZDZIAŁ IV

Główne nurty publicystyczne w polskiej prasie gdańskiej w latach 1891-1914.....145

1.    Kierunki oddziaływania i funkcje ..........................147

2.    Stanowisko wobec niemieckiej polityki narodowościowej w Prusach Zachodnich (1891-1914)......................................164

Przypisy..........................................177

ROZDZIAŁ V

Polska prasa gdańska w latach 1914-1920 .........................187

1.    Sytuacja i najważniejsze nurty tematyczne prasy polskiej wydawanej w Gdańsku

w czasie I wojny światowej (sierpień 1914 - listopad 1918)............189

2.    W przededniu utworzenia Wolnego Miasta (listopad 1918- listopad 1920) . . . .197

A)    Położenie i funkcje prasy polskiej wydawanej w Gdańsku od chwili kapitulacji Niemiec do dnia podpisania traktatu pokojowego w Wersalu

(11 listopada 1918 - 28 czerwca 1919).....................197

B)    Próby oddziaływania gdańskiej prasy polskiej na społeczność niemiecką . . . 203

C)    Warunki funkcjonowania oraz zadania gdańskiej prasy polskiej od lipca 1919 r. do dnia ukonstytuowania się Wolnego Miasta

Gdańska 15 listopada 1920 r. ..........................208

Przypisy........................................219

ZAKOŃCZENIE.........................................229

WYKAZ ŹRÓDEŁ I OPRACOWAŃ..............................236

ZUSAMMENFASSUNG.....................................247

ANEKSY.............................................250

SPIS TABEL ...........................................255

WYKAZ SKRÓTÓW ......................................257

SPIS ILUSTRACJI........................................258

INDEKS NAZWISK.......................................260

SPIS TABEL
Tabela 1 Ludność Gdańska w latach 1890-1919 ..................... 22

Tabela 2 Ludność polska w Gdańsku w latach 1890-1914 ................ 22

Tabela 3 Ludność polska w powiatach Gdańsk-Wyżyny

i Gdańsk-Niziny w latach 1890-1914 ....................... 23

Tabela 4 Skład zawodowy i narodowościowy ludności rejencji gdańskiej według

spisu z 1 grudnia 1905 r. (osoby powyżej 15 lat) ...............24

Tabela 5 Organizacje polskie w rejencji gdańskiej w 1912 r................27

Tabela 6 Stowarzyszenia polskie działające w Gdańsku

(Stan na 27 grudnia 1912 r. i 28 grudnia 1913 r.) ...............28

Tabela 7 Rodowód zawodowy dziennikarzy gdańskiej prasy polskiej

z lat 1891-1920 .................................. 62

Tabela 8 Wykształcenie dziennikarzy gdańskiej prasy polskiej

z lat 1891-1920 .................................. 64

Tabela 9 Pochodzenie społeczne dziennikarzy gdańskiej prasy polskiej

z lat 1891-1920 .................................. 65

Tabela 10 Akcjonariusze TW «Gazeta Gdańska» po komasacji udziałów ........80

Tabela 11 Dochód TW «Gazeta Gdańska» z druku akcydensów i książek

w latach 1904-1907 ................................ 83

Tabela 12 Dochód TW «Gazeta Gdańska» z prenumeraty i sprzedaży pisma

w latach 1904-1907................................ 84

Tabela 13 Dochody wydawnictw «Gazety Gdańskiej» z druku inseratów

w latach 1904-1907 oraz 1915-1916.......................85

Tabela 14 Dochody wydawnictwa «Gazety Gdańskiej» z druku inseratów

przed i po wybuchu I wojny światowej .....................85

Tabela 15 Wartość majątku trwałego TW «Gazeta Gdańska» oraz wysokość

gwarantowanych nim kredytów w roku budżetowym 1906-1907 ....... 89

Tabela 16 Zarobki pracowników drukarni «Gazety Gdańskiej»

w latach 1904-1905 ................................ 95

Tabela 17 Przybliżone nakłady polskich i niemieckich gazet gdańskich w latach

1892-1914 ..................'...................118

Tabela 18 Nakłady «Gazety Gdańskiej» w latach 1891-1920 ...............122

Tabela 19 Nakłady oraz liczba abonentów «Gazety Gdańskiej» w latach 1891-1920 . . . 123 Tabela 20 Częstotliwość ukazywania się polskich oraz niemieckich pism

zachodniopruskich w latach 1892-1918 ..................... 126

Tabela 21 Liczba tytułów i egzemplarzy pism polskich rozprowadzanych drogą

pocztową w powiatach rejencji gdańskiej w latach 1895-1913 ......... 127

Tabela 22 Abonenci polskich gazet w rejencji gdańskiej w latach 1895-1897 ...... 129

Tabela 23 Liczba tytułów i egzemplarzy polskich gazet zachodniopruskich

rozpowszechnianych drogą pocztową w latach 1914-1917 ...........129

Tabela 24 Kolportaż pocztowy «Gazety Gdańskiej», «Gazety Grudziądzkiej»

i «Pielgrzyma» w roku 1896-1907........................ 130

Tabela 25 Prenumerata «Gazety Gdańskiej», «Gazety Grudziądzkiej» i «Pielgrzyma»

w rejencji gdańskiej w latach 1895-1899 i 1912-1913 .............131

Tabela 26 Prenumerata «Gazety Gdańskiej» i «Pielgrzyma» w rejencji gdańskiej

w latach 1895-1896, 1897-1899, 1912-1913................... 132

Tabela 27 Kolportaż pism polskich w Gdańsku w latach 1894-1913 ........... 132
Tabela 28 Prenumerata prasy polskiej w niektórych miejscowościach rejencji

gdańskiej w latach 1912 i 1913..........................134

Tabela 29 Zmiany ilościowe egzemplarzy pism polskich abonowanych w rejencji

gdańskiej w latach 1895,1900,1913........................ 134

Tabela 30 Prenumerata gdańskich pism polskich w rejencji gdańskiej w latach

1912-1913 wobec ogólnej liczby abonowanych tu gazet polskich.......136

Tabela 31 Prenumerata niektórych pism polskich w powiatach: wąbrzeskim,

chełmińskim i toruńskim rejencji kwidzyńskiej w Ił i III kwartale 1904

oraz 1905 r. ....................................138

Tabela 32 Procent egzemplarzy «Gazety Gdańskiej», «Pielgrzyma» i «Gazety

Grudziądzkiej» w ogólnej liczbie kolportowanych pocztą polskich gazet zachodniopruskich oraz w ilości egz. tejże prasy rozprowadzanych przez pocztę w samej prowincji w 1. 1914-1917....................139
Tabele zamieszczone w przypisach

Tabela A Pierwsi akcjonariusze TW «Gazeta Gdańska» wg. stanu na dzień 7 maja

1904 r........................................108

Tabela B Wysokość dochodów TW «Gazeta Gdańska» ze sprzedaży i prenumeraty

pisma w I półroczu 1905 r.............................109

Tabela C Ceny papieru gazetowego w latach 1893-1918 ................. 110

Tabela D Inwestycje drukarskie zrealizowane przez Jana Kwiatkowskiego w latach

1914-1916 .....................................112

Tabela E Ceny materiałów drukarskich w latach 1914 i 1916 ..............219
Aneksy

Aneks 1 Chronologiczny wykaz czasopism polskich wydawanych w Prusach

Zachodnich w latach 1848-1920 ......................... 250

Aneks 2 Pisma polskie prenumerowane w Gdańsku w latach 1894, 1912, 1913 . . . .252

Aneks 3 Pisma polskie abonowane w niektórych miejscowościach rejencji gdańskiej w 1912 r......................................254