Hussitica. Studia, Stanisław Bylina

Spis treści
Kilka słów na wstępie

I. Praehussitica

1.    Czeska myśl reformatorska i jej echa na Śląsku

2.    Nurty odnowy wewnętrznej a problem częstej komunii

II. Hussitica

1.    Dwa nurty proroctw chiliastycznych

2.    Okrucieństwo w rewolucji husyckiej oczyma jej kronikarza

3.    Husyckie spory o czyściec

4.    Jana z Příbramia Contra articulos picardorum

5.    Herezja Viléma mydlarza

6.    Wiersze wrogów husytyzmu

III. Polonohussitica

1.    Oddźwięki husytyzmu w Królestwie Polskim

2.    Utrakwizm w Polsce u schyłku XV w

Postscriptum

Informacja bibliograficzna o tekstach zawartych w książce

Indeks osobowy

Kilka słów na wstępie

Studia zebrane w tej niewielkiej książce są wyrazem dość dawnych zainteresowań ich autora średniowiecznymi dziejami nonkonformizmu religijnego, a mówiąc ściślej - wyznawców heterodoksji i ich relacji z rzecznikami ortodoksji, w obu przypadkach reprezentowanych raczej przez wspólnoty i instytucje niż jednostki. Przedmiotem wieloletnich badań były ruchy reformatorskie o zróżnicowanych programach i o róż­nym stopniu radykalizmu oraz ruchy konsekwentnie potępiane przez Kościół jako heretyckie. Prace, które pozwalam sobie tu wzmiankować, zbliżały się do tego niezwykłego fenomenu w dziejach późnośrednio­wiecznego chrześcijaństwa, jakim był czeski ruch husycki. Inne, z których część przedstawiono w niniejszym zbiorze, dotykały już bezpośrednio różnych zagadnień z zakresu husytyzmu.

Ruch ten, złożony i podzielony wewnętrznie, w świetle współczesnych badań odsłania nam swoje wielorakie oblicze jako radykalna reforma chrześcijaństwa, jako herezja (niewątpliwa w oczach jego adwersarzy, zwalczających go przy pomocy oręża oraz polemik wyznaniowych i pasz­kwili) i wreszcie jako „rewolucja przed rewolucjami” (wedle określenia znanego czeskiego historyka)¹. Do tego ostatniego właśnie aspektu, to

jest do rewolucyjnej fazy ruchu husyckiego, nawiązywała moja niedawna monografia poświęcona krótkim, lecz jakże dramatycznym dziejom tzw. pikartów lub adamitów².

Zebrane poniżej studia ani nie odtwarzają w sposób systematyczny anatomii ruchu husyckiego, ani nie odnoszą się - może z wyjątkiem analizy proroctw chiliastycznych z 1420 r. - do przełomowych wydarzeń i zjawisk epopei husyckiej *. Wbrew wcześniejszemu zamiarowi nie zaty­tułowałem jednak tego zbioru Marginalia hussitica. Duża część zamiesz­czonych tu studiów i przyczynków podejmuje problematykę wewnętrz­nych kontrowersji w ruchu husyckim. Te zaś - to jest ogromnie żywe, zwłaszcza w pewnych okresach, polemiki i spory między mistrzami pra­skimi (utrakwistami) a radykalnymi taborytami - z pewnością nie były zjawiskami marginalnymi w dziejach husytyzmu. Ich odnawiająca się obecność i intensywność bez wątpienia pogłębiały niespójność obozu husyckiego, a równocześnie formowały i artykułowały ogólnohusycką ortodoksję prezentowaną na zewnątrz oraz partykularne zasady wiary i kultu, odrębne dla wspólnoty utrakwistycznej i taboryckiej.

Kilka uwag dotyczących części pierwszej i trzeciej. Dwa pierwsze stu­dia są poświęcone zjawiskom w większości wcześniejszym od husytyzmu i pod względem swej zawartości ideowej sytuującym się zapewne bliżej ortodoksji niż herezji. Mimo to, w ślad za długą już tradycją historiogra­ficzną, nie odbieram im miana „przedhusyckich”. Odnosi się to zarówno do reformatorskiego kaznodziejstwa drugiej połowy XIV w., zawsze ostro krytycznego wobec tego, co wydawało się już nazbyt ludzkie w Kościele, jak i do nader specyficznego, wysoce emocjonalnego nurtu eucharystycz­nego, zwracającego się ku wiernym. Mowa tu jednak przede wszystkim

(lub prawie wyłącznie) o praskiej wersji tych dążeń. Przedmiotem postu­latów codziennej komunii było pokolenie niewiele starsze od tego, które w husyckich Czechach z niesłychaną gorliwością przystępowało do Eu­charystii sub utraque speciae, zaś w imię najwyższej godności tej praktyki sakramentalnej nie szczędziło życia swego i wrogów.

W dwóch ostatnich studiach podjęto próbę rozpoznania rzeczywi­stych wymiarów oddźwięków ruchu husyckiego na ziemiach polskich oraz wydarzeń zapewne po części autonomicznych, choć wykazujących daleko idące analogie ze zjawiskami czeskimi.

Teksty zamieszczone w tej książce powstały na przestrzeni ponad trzy­dziestolecia (choć w większości są młodsze, a niektóre nawet całkiem niedawne). Różne było ich przeznaczenie: są wśród nich artykuły publi­kowane w czasopismach naukowych, referaty wygłaszane na konferen­cjach oraz okolicznościowe przyczynki. Omawiane teksty oparte były, co oczywiste, na niejednakowym stanie badań. Tam, gdzie wydawało się to potrzebne, dokonano pewnych retuszów, przy czym nie modernizowano literatury przedmiotu podanej w przypisach; zabiegi takie musiałyby pro­wadzić do nieporozumień. Celowym wydawało się natomiast uzupełnie­nie niektórych tekstów wskazówkami bibliograficznymi dotyczącymi nowszych opracowań.

Hussitica prezentują z natury wycinkowy obraz czeskiego husytyzmu i zjawisk z nim związanych. Niektóre ze składających się na nie studiów dotyczą kwestii o znaczeniu bardziej istotnym, inne są przyczynkami traktującymi o sprawach bardzo już szczegółowych. Ich autor wyraża nadzieję, że mimo to są one jakimś wkładem do powszechnych badań husytologicznych, już tradycyjnie mających charakter międzynarodowy, lecz w których dorobek nauki czeskiej dwóch ostatnich dziesięcioleci zapewnił sobie prymat oczywisty i niepodważalny.

* * *

Na okładce: satyryczny wizerunek uzbrojonego, brodatego wojowni­ka taboryckiego z miniaturowym Kielichem (symbolem husyckiej komu­nii pod dwiema postaciami) na odzieży oraz ze zrabowaną gęsią za pasem.

Taborytę czeka nieuchronna zguba od nieprzyjacielskiej strzały (wyklejka na wewnętrznej oprawie kodeksu z tekstem Nowego Testamentu z Pań­stwowego Archiwum Powiatowego w Táborze, zbiór rękopisów nr 195). Za zgodę na opublikowanie powyższej reprodukcji składam serdeczne podziękowanie Dyrekcji Státního okresního archivu v Táboře.