Na folwarku i we dworze. Pracownicy dóbr ziemskich w XIX i I połowie XX w. w Polsce: próba opisu grupy społecznej, T. Epsztein

Trudno zajmować się dziejami wielkiej własności, pomijając ludzi, dzięki którym istniało i rozwijało się każde gospodarstwo ziemiańskie. Folwark nie mógł funkcjonować bez administracji i robotników rolnych, a siedziba właściciela bez służby domowej. Narzędzia, maszyny i środki transportu musiały być naprawiane i konserwowane przez wykwalifikowanych rzemieślników. Budynki mieszkalne i gospodarcze wymagały konserwacji i remontów. Parki i ogrody nie mogły się rozwijać bez nadzoru ogrodników. Mieszkańcy majątku potrzebowali opieki lekarskiej. Nie tylko strona materialna życia dworu była uzależniona od rzeszy pracowników, ale także szeroko pojęte życie kulturalne, artystyczne, oświata, nauka itd. Różni pracownicy, reprezentujący liczne zawody, towarzyszyli mieszkańcom dworów od narodzin do śmierci.

Z Wprowadzenia

Spis treści
Wykaz skrótów, miar i jednostek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Chronologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Terytorium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Cel badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Literatura przedmiotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Rozdział I. Obraz grupy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Defi nicje grupy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Stan prawny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Pochodzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Pochodzenie społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Pochodzenie narodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Pochodzenie terytorialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Liczebność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Pracownicy w ogłoszeniach prasowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Angaż . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Oferty i charakterystyka pracownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Pochodzenie społeczne, narodowe i terytorialne . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Wykształcenie i doświadczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Wynagrodzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Rodzina i wiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Referencje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Rozdział II. Struktura grupy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Pracownicy dóbr – jedna grupa społeczna czy kilka? . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Nazwy, hierarchie i funkcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Administracja majątku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Praktykanci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
8 Spis treści
Prawnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Buchalteria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Magazyny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Młyny, gorzelnie i inne zakłady przemysłu rolnego . . . . . . . . . . . . . . . 130
Gospodarstwo rybne (stawowe) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
Oficjaliści niższego szczebla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
Prace polowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Gumno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Stajnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
Rzemieślnicy dworscy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Kowal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Mularz, cieśla i stolarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
Mechanik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
Stroiciel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Kominiarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Czeladź dworska (robotnicy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
Najemnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Lasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Służba leśna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Polowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Parki i ogrody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Administracja domu i służba domowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
Fraucymer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
Łazienki i wygódki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Kredens i kuchnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
Służba otoczenia dworu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
Stróże . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
Opiekunowie dzieci, pracownicy oświaty, kultury i sztuki . . . . . . . . . . . 168
Mamki i opiekunki niemowląt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Bony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Nauczyciele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Sekretarze, archiwiści, bibliotekarze, kustosze . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Artyści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Muzycy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
Architekci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Malarze, rzeźbiarze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
Różne funkcje i zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Faktor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Poczta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
Straż pożarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
Specjaliści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
Administracja gminna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Wójt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Justycjariusz, mandatariusz, przełożony dworskiego obszaru . . . . . . . 197
Awanse i kariery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
Stanowisko a obowiązki służbowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Spis treści 9
Rozdział III. Koszty utrzymania pracowników . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Wynagrodzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Pensja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Ordynaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Ubranie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Wartość wynagrodzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
Wartość dochodów pracowniczych a wielkość majątku . . . . . . . . . . . 240
Nowe formy wynagrodzeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
Odprawy przy odejściu z pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Zarobki najemników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Różnice regionalne w płacach (najemnicy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
Wynagrodzenia osób wykonujących specjalne zadania . . . . . . . . . . . 248
Zaległości w wypłatach i żądania płacowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
Mieszkanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
Sposoby rozwiązania problemu zakwaterowania pracowników w majątku . . 251
Jak pracownicy mieszkali? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
Wnętrza mieszkań służbowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
Skargi na warunki mieszkaniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
Higiena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
Opieka lekarska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
Sposoby motywowania pracowników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
Zapisy testamentowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
Emerytura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
Różne formy wsparcia dla byłych pracowników . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
Rozdział IV. Życie codzienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
Plan dnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
Praca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
Wypadki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
Posiłki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
Rodzina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
Opieka nad dziećmi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
Edukacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
Kształcenie pracowników na koszt dworu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
Aktywność społeczna, polityczna i kulturalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
Działalność społeczno-polityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
Organizacje zawodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
Kultura i nauka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370
Życie religijne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372
Święta i rozrywki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375
Nowy Rok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377
Wielkanoc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378
Dożynki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378
Wesela, chrzciny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
Uroczystości związane z właścicielami majątku . . . . . . . . . . . . . . . 382
Rozrywki dnia codziennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383
10 Spis treści
Rozdział V. Relacje społeczne i konflikty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
Awans czy degradacja? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386
Wzór pracownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392
Pracodawcy i pracownicy – wzajemne relacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
Źli pracownicy czy źli pracodawcy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408
Wyższy personel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410
Robotnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417
Konflikty między pracownikami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
Kobiety a mężczyźni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425
„Dobry sługa” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428
„Dobry pan” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429
Konflikty o pracowników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
Zbrodnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432
Zbrodnie na pracownikach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432
Zbrodnie na panach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435
Alkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439
Wymiar sprawiedliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
Kary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451
Rozdział VI. Wyobrażenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459
Wizerunek służby w sztuce (malarstwo i fotografia) . . . . . . . . . . . . . . . . . 459
Malarstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460
Fotografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471
Epilog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 478
Słownik terminów: pracownicy w majątkach ziemskich
od końca XVIII w. do 1944/1945 r. w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . 482
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 540
Wybrana bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543
Spis tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 560
Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561
Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 565
Indeks geograficzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 589