Melancholia, szaleństwo i inne "choroby głowy" w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku, Elżbieta Nowosielska

Dr Elżbieta Nowosielska (ur. 1983), kierowniczka Pracowni Bibliografii Retrospektywnej XIX i XX w. w Instytucie Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, obecnie nadzoruje i prowadzi badania nad polską prasą emigracyjną w latach 1865—1918. Interesuje się historią medycyny oraz Japonii, na których temat opublikowała kilka artykułów (m.in. Epilepsja w Rzeczypospolitej w XVII—XVIII w., Philipp Franz von Siebold — niemiecki lekarz i botanik w Japonii).

Książka porusza zagadnienie podejścia do osób uznawanych za umysłowo chore w siedemnasto- i osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej. Autorka stara się wskazać funkcjonujące metody rozpoznawania oraz oceny ludzi niespełniających przyjętych wówczas kryteriów normalności, ich sytuację prawną, a także, w przypadku gdy było to możliwe, warunki ich funkcjonowania w społeczeństwie. Na podstawie najpopularniejszych poradników medycznych omawia również choroby zaliczane do tej kategorii oraz metody ich leczenia.

Spis treści

Wstęp ........................................................ 7

ROZDZIAŁ 1

„Choroby głowy” .............................................. 35

1. Czy można mówić o chorobach psychicznych w XVII-XVIII w.? ......... 35

2. Społeczne uwarunkowania występowania chorób umysłowych........... 41

3. Status prawny osób chorych psychicznie ............................ 49

3.1. Ograniczenia w rozporządzaniu majątkiem i w życiu osobistym ...... 49

3.2. Kuratela ................................................. 57

4. Przepisy dotyczące duchownych .................................. 63

5. Karanie szaleńców............................................. 69

6. Pogrzeby szaleńców ............................................ 72

7. Podejście do „chorób głowy” w niekatolickich wspólnotach etnicznych

i religijnych .................................................. 74

8. Leczenie chorych umysłowo ..................................... 77

8.1. Szpitale zajmujące się opieką nad chorymi umysłowo .............. 77

8.2. Bonifratrzy............................................... 82

9. Czy można mówić o wykluczeniu chorych umysłowo? ................. 86

ROZDZIAŁ 2

„Choroby głowy” w literaturze fachowej - terminologia,

klasyfikacja, diagnostyka........................................ 91

1. Terminologia stosowana w zielnikach i poradnikach medycznych......... 91

2. Łączenie i wspólwystępowanie „chorób głowy” ...................... 94

3. Definicje i objawy poszczególnych chorób........................... 97

3.1. Szaleństwo ............................................... 97

3.2. Melancholia jako choroba ....................................100

3.3. Melancholia - choroba, temperament, uczucie czy zjawisko kulturowe? . . 102

3.3.1. Melancholia jako temperament .......................... 102

3.3.2. Melancholia jako uczucie............................... 108

3.4. Epilepsja................................................. 111

3.5. Apopleksja ............................................... 115

3.6. „Choroby kobiece” (wapory, szaleństwo maciczne, histeria .......... 118

4. Przyczyny powstawania „chorób głowy”............................ 122

4.1. Teoria humoralna.......................................... 122

4.2. Astrologia i wpływ gwiazd ................................... 124

4.3. Zaburzenia nerwów ........................................ 129

4.4. Emocje a choroby typu mania i hipochondria .................... 131

4.5. Płeć chorego.............................................. 136

4.6. Edukacja i wychowanie...................................... 137

4.7. Kawa i inne używki ........................................ 139

4.8. Wpływ obyczajowości na zdrowie ............................. 142

4.9. Choroby i pasożyty......................................... 149

4.10. Dziedziczne i zakaźne „choroby głowy”........................ 150

5. Szanse na wyleczenie........................................... 151

ROZDZIAŁ 3

Metody leczenia „chorób głowy”................................. 156

1. Surowce lekarskie ............................................. 157

1.1. Leki pochodzenia roślinnego (vegetabilia) ....................... 157

1.2. Leki pochodzenia zwierzęcego (animalia)........................ 173

1.3. Leki pochodzenia mineralnego (mineralia)....................... 183

1.4. Złożone lub gotowe lekarstwa (composita) ...................... 186

2. Zabiegi lecznicze .............................................. 191

2.1. Puszczanie krwi, czyli flebotomia .............................. 191

2.2. Wymioty i przeczyszczenia ................................... 198

2.3. Kąpiele i wody mineralne.................................... 201

2.4. Inne zabiegi .............................................. 205

3. Leczenie za pomocą motywowania pacjenta, dietą i zmianą trybu życia .... 209

4. Ocena skuteczności terapii staropolskich............................ 212

5. Ślady medycyny staropolskiej w dziewiętnastowiecznej medycynie ludowej . . 217

ROZDZIAŁ 4

„Choroby głowy” w tekstach niezwiązanych z medycyną ........... 221

1. Literatura dewocyjna jako źródło do badania „chorób głowy” ........... 221

1.1. Obraz szalonego w literaturze dewocyjnej ....................... 228

1.2. Szaleństwo jako kara........................................ 233

1.3. Definicje i przyczyny chorób umysłowych w literaturze dewocyjnej .... 237

1.4. Stosunek do lekarzy i ich metod w literaturze dewocyjnej........... 245

2. Szaleństwo a magia i opętanie.................................... 248

3. Magia w leczeniu „chorób głowy”................................. 255

4. Obraz „chorób głowy” w literaturze pięknej i prasie................... 259

Zakończenie................................................... 267

Abstract ...................................................... 271

Bibliografia.................................................... 273

Zestawienie roślin, których nazwy występujące w źródłach różnią się od współczesnych.............................................. 301