Proskrypcja i banicja w miastach pruskich późnego średniowiecza, Paweł A. Jeziorski

W późnośredniowiecznej Europie istniało wiele instytucji prawnych, które dla współczesnego odbiorcy mogą nie być w pełni zrozumiałe. Zalicza się do nich niewątpliwie proskrypcja - postrzegana w kategoriach przymusu administracyjnego oraz banicja — będąca już samoistną karą, znane prawu chełmińskiemu i lubeckiemu, czyli dwóm rodzajom niemieckiego prawa miejskiego dominującym na terenie późnośredniowiecznego państwa zakonnego w Prusach. Prezentowane studium omawia funkcjonowanie proskrypcji i banicji w późnośredniowiecznych miastach pruskich, rządzących się według przepisów prawa chełmińskiego lub lubeckiego. Szczególny nacisk położono na dwa stulecia - XIV i XV, z tego bowiem okresu pochodzi większość zachowanych pruskich rejestrów/ksiąg proskrybowanych/banitów, podstawowego źródła do badań nad opracowywanym zagadnieniem. Książka przybliża kwestię różnic między proskrypcją i banicją, stanu zachowania pruskich rejestrów/ksiąg proskrybowanych/banitów, przydatności badawczej tego typu źródeł m.in. w kontekście badań nad późnośredniowieczną przestępczością miejską czy istniejącymi napięciami społecznymi, wreszcie sposoby uwalniania się od proskrypcji lub banicji. Monografia zawiera też edycję elbląskiej księgi sądowej (rejestru proskrybowanych i banitów) z okresu od połowy XIV do połowy XVI w.

Paweł A. Jeziorski (ur. 1978), historyk, mediewista, pracownik Instytutu Historii PAN (Pracowni Historii Pomorza i Krajów Bałtyckich w Toruniu). Specjalizuje się w problematyce późnośredniowiecznego i wczesnonowożytnego marginesu społecznego miast pruskich i inflanckich. Autor monografii Margines społeczny w dużych miastach Prus i Inflant w późnym średniowieczu i wczesnych czasach nowożytnych (Toruń 2009). Aktualnie pracuje nad Słownikiem historyczno-geograficznym Inflant Polskich do 1772 r.

SPIS TREŚCI
Wstęp................................................................................7

CZĘŚĆ I

Rozdział Proskrypcja i banicja w miastach pruskich późnego średniowiecza z uwzględnieniem kontekstu środkowoeuropejskiego..................15

1.1.    Kilka uwag na temat ekskluzji................................................15

1.2.    Proskrypcja (wywołanie)......................................................16

1.2.1.    Proskrypcja w źródłach prawa miejskiego Europy Środkowej. Wybrane przykłady................................................................16

1.2.1.1.    Zwierciadło saskie..............................................17

1.2.1.2.    Prawo magdeburskie..........................................19

1.2.1.3.    Prawo chełmińskie............................................20

1.2.1.4.    Prawo lubeckie................................................22

1.2.1.5.    Statuty i wilkierze miejskie....................................24

1.2.2.    Organy samorządu miejskiego odpowiedzialne za ogłaszanie proskrypcji ..................................................................25

1.2.3.    Sądownictwo zakonu krzyżackiego a proskrypcja....................28

1.2.4.    Rytuały związane z ogłaszaniem proskrypcji..........................29

1.2.5.    Problemy ze ściganiem proskrybowanych............................30

1.2.6.    Uwagi na temat postrzegania proskrybowanych......................46

1.2.7.    Schyłek proskrypcji ....................................................54

1.3.    Banicja (wypędzenie, wyświecenie, relegacja, ekspulsja, wyjęcie spod prawa)..........................................................................55

1.3.1.    Banicja w źródłach prawa miejskiego Europy Środkowej. Wybrane przykłady................................................................55

1.3.2.    Banicja w statutach i wilkierzach miejskich..........................58

1.3.3.    Organy samorządu miejskiego odpowiedzialne za wyroki banicji .    62

1.3.4.    Rytuały związane z wykonywaniem wyroku banicji..................63

1.3.5.    Zagadnienie bezprawnych powrotów z banicji ......................65

1.3.6.    Uwagi na temat postrzegania banitów................................69

1.4.    Problem utożsamiania banicji i proskrypcji..................................72
Rozdział 2. Średniowieczne rejestry/księgi proskrybowanych/banitów . .    79

2.1.    Wybrane przykłady z Europy Środkowej (miasta na prawie niemieckim).    80

2.2.    Miasta pruskie (na prawie chełmińskim i łubeckim)........................93

2.3.    Uwagi na temat konstrukcji wpisów dotyczących proskrypcji i banicji . .    111

Rozdział 3. Rejestry/księgi proskrybowanych/banitów jako źródło do badań nad miejską przestępczością. Przykład miast pruskich.............125

3.1.    Uwagi na temat fragmentaryczności rejestrów/ksiąg proskrybowanycb/ banitów....................................125

3.2.    Rodzaje przestępstw spotykanych w rejestrach/księgach proskrybowanych/ banitów....................................128

3.2.1.    Przestępstwa, wobec których zasądzano proskrypcję.........128

3.2.2.    Przestępstwa karane banicją......................145

3.3.    Profesje sprawców i ich ofiar/oskarżycieli..................147

3.4.    Problem recydywy wśród proskrybowanych................155

3.5.    Uwagi na temat przemocy w życiu codziennym mieszkańców późnośredniowiecznych miast pruskich........................158

3.6.    Napięcia społeczne. Przykład chełmińskich rzemieślników........171

3.7.    Identyfikacja podejrzanych..........................173

Rozdział 4. Uwolnienie od proskrypcji. Anulowanie wyroku banicji.

O możliwościach powrotu dq społeczeństwa..................178

4.1.    Anulowanie proskrypcji ...........................178

4.2.    Anulowanie wyroku banicji.........................189

4.3.    Łaska nowo wybranego wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego.....190

CZĘŚĆ II

1.    Wstęp do edycji.................................203

2.    Elbląska księga sądowa.............................212

Zakończenie....................................259

Bibliografia.....................................261

Abstract.......................................288

Zusammenfassung.................................292

Spis ilustracji....................................296

Indeks osobowy..................................297

Indeks osobowy do elbląskiej księgi sądowej ..................305

Indeks geograficzny do elbląskiej księgi sądowej................322

Indeks rzeczowy do elbląskiej księgi sądowej..................324