Niemieckojęzyczni mieszkańcy Warszawy. Droga do obywatelstwa w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej, Marta Kuc-Czerep

Marta Kuc-Czerep - absolwentka Instytutu Historycznego i Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, obecnie adiunkt w Zakładzie Studiów Nowożytnych Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk. Od 2008 r. sekretarz Zarządu Towarzystwa Miłośników Historii, warszawskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół historii miast, dziejów migracji i historii pojęć społeczno-politycznych.

Migracje to zjawisko nieodłącznie związane z dziejami ludzkości. Na ich intensyfikację wpływ mają działania wojenne, konflikty społeczne i wyznaniowe, a także czynniki demograficzne i zmiany klimatyczne. Ich konsekwencje w sferze politycznej i społeczno-gospodarczej rozpatrywać można zarówno z punktu widzenia państwa emigracyjnego, jak i państwa imigracyjnego. Nie można zapomnieć, że migracje dają okazję do bezpośredniego kontaktu osób wywodzących się z różnych kręgów kulturowych, a w efekcie silnie oddziałują na szeroko pojętą sferę kultury. W okresie nowożytnym, podobnie jak współcześnie, na terenie Europy miały miejsce intensywne przemieszczenia ludności.

Podjęta w książce tematyka badawcza dotyczy imigrantów niemieckojęzycznych, którzy w XVIII w. osiedlili się w Warszawie. Analizą objęto zagadnienia związane z procesem migracji, jak skala zjawiska, pochodzenie terytorialne przybyszów, ich struktura społeczno-zawodowa i wyznaniowa oraz sieci migracyjne. Podjęto próbę ukazania wpływu imigrantów na rozwój demograficzny i przestrzenny miasta, a także ich udział w życiu gospodarczym i politycznym Warszawy w okresie stanisławowskim. Zasadniczym celem było jednak przedstawienie roli przybyłych jako pośredników w polsko-niemieckim transferze kulturowym epoki oświecenia, a szczególnie ich znaczenia dla upowszechnienia na gruncie polskim koncepcji nowocześnie rozumianego obywatelstwa.

Spis treści:

Wstęp  /9

Cel badań, ich zakres terytorialny i chronologiczny  /9

Stan badań  /18

Podstawa źródłowa  /29

Struktura pracy  /32

Rozdział 1. Warszawa na mapie ruchów migracyjnych nowożytnej Rzeczypospolitej  /36

1.1. Migracje ludności niemieckojęzycznej na teren Rzeczypospolitej do końca XVIII w. /37

1.2. Warszawa jako miasto imigracji  /45

1.2.1. Uregulowania prawne dotyczące cudzoziemców w Warszawie  /55

1.2.2. Chronologia migracji  /69

1.2.3. Pochodzenie terytorialne imigrantów niemieckojęzycznych  /72

1.2.4. Liczebność społeczności niemieckojęzycznej  /79

1.2.5. Sieci migracyjne  /85

Podsumowanie /89

Rozdział 2. Socjotopografia imigracji warszawskiej /91

2.1. Rozwój przestrzenny i podziały administracyjne Warszawy  w XVIII w. /92

2.2. Pierwsza połowa XVIII w. /99

2.3. Druga połowa XVIII w. /104

Podsumowanie /119

Rozdział 3. Między zamkiem a ratuszem  /121

3.1. W kręgu dworu królewskiego /122

3.2. Udział imigrantów we władzach samorządowych Starej i Nowej Warszawy do 1791 r. /136

3.3. Aktywność samorządowa imigrantów na terenie jurydyk  /144

3.4. Udział imigrantów we władzach samorządu warszawskiego po 1791 r. /147

Podsumowanie  /150

Rozdział 4. Imigracja i jej wpływ na ekonomię miasta  /152

4.1. Struktura organizacyjna warszawskiego handlu i rzemiosła w XVIII w.  /155

4.2. Wyznanie a przynależność do konfraterni kupieckiej i cechów rzemieślniczych  /157

4.3. Udział kupców niemieckojęzycznych w handlu warszawskim  /163

4.4. Udział rzemieślników niemieckojęzycznych w rozwoju rzemiosła warszawskiego  /170

4.4.1. Manufaktury mieszczańskie /184

Podsumowanie  /190

Rozdział 5. Formy życia religijnego niemieckojęzycznych imigrantów  /192

5.1. Bractwo św. Benona  /193

5.1.1. Statut bractwa św. Benona  /197

5.1.2. Kościół św. Benona i instytucje podległe bractwu św. Benona  /202

5.2. Zbór ewangelicko-augsburski  /210

5.2.1. Organizacja warszawskiego zboru ewangelicko-augsburskiego  /216

5.2.2. Instytucje zboru luterańskiego  /222

5.3. Formy kontaktów międzywyznaniowych  /229

Podsumowanie  /237

Rozdział 6. Prekursorzy ideologii mieszczańskiego oświecenia  /238

6.1. Mieszczańska protointeligencja  /240

6.2. Nauczyciele i szkoły prywatne /245

6.3. Drukarnie i księgarnie mieszczańskie  /251

6.4. Czytelnie i wypożyczalnie książek  /258

6.5. Warszawskie kawiarnie i  traktiernie  /260

6.6. Warszawska masoneria  /264

Podsumowanie  /268

Rozdział 7. Program ideowy niemieckojęzycznego  mieszczaństwa  /270

7.1. Prasa warszawska w XVIII w.  /273

7.2. Mieszczańscy kameraliści  /283

7.3. Etyka mieszczańska  /291

7.3.1. Miłość do ojczyzny (patriotyzm)  /298

7.3.2. Mądrość (wykształcenie)  /301

7.3.3. Pracowitość (etos pracy)  /303

7.3.4. Tolerancja wyznaniowa  /305

7.3.5. Oszczędność  /307

7.3.6. Wstrzemięźliwość  /308

7.4. Koncepcja obywatelstwa  /310

Podsumowanie  /316

Rozdział 8. Przyczyny, przebieg i konsekwencje konfliktu w warszawskim środowisku ewangelickim  /318

8.1. Pierwsze synody generalne i ich decyzje (Leszno 1775 r., Węgrów 1780 r.)  /323

8.1.1. Współpraca międzywyznaniowa. Unie w Lesznie 1776 r. i w Sielcu 1777 r.  /331

8.2. Sytuacja warszawskich zborów ewangelickich  /336

8.3. Przebieg konfliktu i warunki ugody  /339

8.4. Zakończenie konfliktu i jego konsekwencje /352

8.5. Polemika w sprawie praw stanu mieszczańskiego /355

8.5.1. Szlachecki punkt widzenia /358

8.5.2. Mieszczański punkt widzenia  /363

Podsumowanie  /373

Zakończenie  /375

Summary  /385

Wykaz skrótów  /389

Bibliografia /390

Wykaz tabel i wykresów  /420

Indeks osobowy  /421